Hinekî di rengê monodirameke dîrokî de pêkhatiye, mîna vê monodiramê, herdem leyistikvanê wê yekî bitenêye, ew jî livir helbestvanê mey bi nav û deng Seydayê Cegerxwîne.
Ev žêwaza ha ji nivîsandina dîrokê re, bi rastî jî, cara yekemîne bi vî rengê helbestî, dinav Kurda de pêktê.
Livir jî, Setdayê Cegerxwîn bi rist û helbestên xwey žêrîn û rewan, vê dîroka tiracîdî û dûdirêj mîna žanoyeke helbestî - mîna me gotibû - bi ritim û bi kêž û mozîk lidardixe. Çimkî romana dîrokî jî me li bal romanistê Ereb (Corcî Zêdan) dîtiye, mîna wê romana wî ya ku binavê (Selaheddînê Eyûbî) bi nav bûye, û di žanoya bi navê (Kilyopatra), ya mîrê helbestvanên Ereb (Ehmed žewqî) de, ku bi koka xwe Kurde jî tê dîtin, ev žanoya Ehmed Žewqî jî, bi awakî menzûm, dîroka vê qerala misrî ya bi nav û deng daye nasîn.
Lê bêgûman žerefnameya menzûm, ya Seydayê Cegerxwîn ji van hemyan bêhtir, bi žêwaza xwe rengê cudabûnê têde tê xuyakirin, ji ber ku ev žerefnameya dîrokî, bi dûbare kirina peyvên qêrîn û hawar û žer û raperînê, û bi bang û hêrz û dil lerizandinê li dardikeve, mîna peyvên:
Ey- rabe - bese - were - erê rabe - were rabe -
Ku herdem bi van peyvên germ û pelžewat, gazî sembol û grnasên dîroka Kurdî dike, ku zû di hana miletê xwey kurd ve werin, û vî miletê perîžan ji nav destê dijmin û neyaran derînin. Jiber wilo Seyda, her têkisteke helbesta xwe, bi navê leheng û gernasekî ji gernasên dîroka Kurdî bi navkiriye mîna – Žahanê lorê mezin û biçûk- Žahanê Erdelan – Beganê çimiçgizik - Beganê derzîn….hwd. Livira yê baž civaka Kurdî nasneke, wê bêje: Qey žerefnameyê hevqasî rol nedaye milet û civaka Kurda, lê ku em baž li meselê binêrin emê bibînin, ku herdem, armanc û rola milet û civak û beg û serokên Kurda, di dîroka netewî de ji hev cudanebûye, û - ta niha jî - ew armanc û daxwazên wan bi hevve hûnandîne, jiber ku zordariyeke netewî liser hemû Kurdan bi wekhevî belavdibe, jiber wilo armanca Kurda hemyan herdem, serxwebûn û rizgarkirina welat û miletê wane.
Ango miletê Kurd - weke ji žerefnameyê tê xuyakirin, herdem bi dûv serokên xwey qehreman de, di žerê azadiyê deye, û ji serokên xwe hezkiriye.
Ku dîsanê em livir li têkista sirûdên vê žerefnameya menzûm vegerin, emê binêrin ku Seydayê Cegerxwên, di sirûda bi navê (Žahanê lorê biçûk) de weha dibêje:
Erê Geržasifê nazdar û xwež rû
Were rûne li textepayê Xusro
Tu deyne ser serê xwe tacê Behmen
Ji ber dijmin me derxe rengê Bêjan
Livir peyva/Erê/hest û ihsasên helbestvan xwež diyardike, ango sykolociya mirovekî bi êž û azardayî di xwe de pêktîne, ku ev peyv di ristesazya Kurdî de jî, herdem bi wateya pejirandin û qebûlkirinê tê, lê di vir de ew peyveke kurtebire, ku helwêsteke ernî û kela raperîneke mezin di dilê mirov de dide nîžan, ango herdem di kelepûra Kurdî de, ev peyva ha pižtî bûyer û giriftaryên bi ahîn û keser tê ziman. Di vir de jî tê wê manê, ku helbesrvanê me, hesta xwe û milet tevlihev dike, û bang li lehengê Kurd (Geržasif) dike, û wî dipejirîne ku rabe li ser textê qiralê Kurda (Xusro) rûnê, û taca Behmen jî bide serê xwe, da ku miletê xwey Kurd bi gernasî ji bindest û zordarya dijminan derêxe.
Livir jî helbestvan ji taybetî bi alî gižtî ve diçe, û bi cênavê/me/xwe ji miletê xwe cuda nake, û bi giyanekî žorežgêrî, bi navê xwe û miletê xwe, di ristên vê žerfnameya menzûm de, bi awakî rêbazî bang li serdarên Kurda dike, ku hemû rabin vî miletê belengaz û perîžan ji bindestê dijmin û neyaran azad û rizgarbikin.
Weha em dibînin ku Seydayê Cegerxwîn, di rûpelên dîroka žerefnameya menzûm de, bi mêrxasî û dilawerî, žorežgêrya xwe digihîne radeya heyf û tolhilanîn û serkeftinê, û careke din weha dibêjê:
Husameddîn Xelîl rabe xož
Bike carek kela cengê bidî což
Bikuj dijmina bi wan tîrên zerfežan
Ji wan bigre tu îro xwîna Kurdan
Mîna me li cihekî din jî gotimû, ji vê û ji bilî vê têkista helbestî, tê xuyakirin ku em li dengê žorežgêrekî pir dilgerm û evîndarê welat û miletê xwe guhdar dikin, û bi xurtayî doza heyf û tolhilanîna xwîna Kurda dike, liser pirensîba kužtin bi kužtinê vê bûyerê dermandike, Lê bêgûman ku em bi çavekî dirust li van sirûdan binêrin, emê bibînin ku mebesta helbestvan ya dawî, ne kužtin û tolhilanîn bitenêye, mebest ji van sirûdên reng Idyolocî û žorežgêrî re ewe, ku herdem serkeftin û azadkirina kurdistanêye.
lê ku em pirsbikin, gelo ev doza tolhildan û kužtinê ji çi tê der…?. Bêgûman emê wê çaxê binêrin, ku ev diyardeya ha, rengek ji hevdijahetiya seykolociye
(صراع نفسي ) ku ji tasîra derve li hindurê mirov tê afirandin, ango tasîra dijmin û stemkarya wî, li hesta hindurê helbestvan bûye, û ev xweyîtî û encama ha, li bal helbestvanê mey dil êž û netewperest aniye afirandin, û bi vê felaketê hestên wî yên ernîn bi xortayî hatine der.
Jiber em dizanin, ku dema dijmin êrîžî welatekî bike, û mafê wî û miletê wî welatî binpê bike, û žerê azadyê lidarbe, wê çaxê kužtina dagerker û êrîžkaran, ji wî miletê ku berevaniya xwe dike, mafekî rewaye, ku van êrîžkaran bi çi hawî be, ji welatê xwe bavêje û derîne. Lê ku em di warê enalayzên rexnesaziyeke nûjen û ževxistinê (التفكيكية) de, li malkên sirûdê binêrin, emê karibinn livir, hilma (Qur-ana pîroz) ji malikên vê sirûda helbestvan bêhn bikin, çimkî ew mirovekî mele bû, û dizanîbû ku (Qur-an) dibêje: (Çav bi çav, diran bi diran…).
Berovajiya vê banga kužtina dijminan jî, me di dîroka Kurda de sehkiriye, ku herdem milet û serokên Kurda, doza serkeftina welatê xwe bi ažîtî û ne bikužtinê kirine, evna jî di gotina serokê herêma Kurdistana azad serokê birêz Mesûdê Berzanî de, bi awakî zelal hatiye ziman û gotin. Ew jî çaxa di gotina xwey dîrokî de dibêje: (Min efûkir, û ez efwê dixwazim). Ango ev gotin bi Erebî jî, ji Ereb û xelkên cîhanê temamî re anî ziman û got: (لقد سامحت واستسمحت). Dîsanê di gotineke xwey din de bi vê manê dibêje: Em li kužtina kesî nagerin, û me ev tižt di warê kirinê û emelî de, liser gastîna rastiyê teqze û isbatkiriye, ew jî dema ku bêhtirî du hezar ležker û zabitên Iraqê, di žerê rizgarkirina Iraqê de dîl ketibûn destê me, tevlî me dizanîbû, ku evna eynê ew ležker bûn, yên ku dibin navê enfala de, (182) hezar Kurd û (8) hezar berzanî bi hovîtî nebedî kiribûn, lê me ew ležker û zabitên Iraqê, bi qedir û bi rûmet gihandin malên wan, û bi silametî teslîmî xizm û mirovên wan kirin. Weha û bi vî rengî, ev tižtê ha mirovahî û barbwêrya) (تسامحmiletê Kurd bi xurtayî dide xuyakirin.
Careke din di van malikên jêrîn de, helbestvan peyva / Erê/ bikartîne û weha dibêje:
Erê Mes ûd bike carek temaža
Li Kurdistan binêre tû li laža
Ji loran ta bi zazan tev de bûn jar
Di bin destê neyaran qîr û hawar
Livir jî Seydayê Cegerxwîn, tabloyeke tiracîdî, bi qêrîn û hawar, ji dîroka cengên li dijî kurda bi dijwarî hatine lidarxistin, xwež tîne berçavên mirov. Û bi wêneyên çavikî û yên bihîztok jî, vê tabloya xwey diramatîk, bi peyvên - laža - jar - bindest - neyar - qîr - hawar - û bi hesret û keser û ahîn û nalîn, liber çavên xwênerê xwe bê perde datîne.
Tê xuyakirin jî, ku helbestvan deng û awazên qafiya malkên vê têkista xwey helbestî, her du malikan diguhere, weke herdûk malkên pîžî ku bi tîpa /a/ bi dawî dibin, mîna - temaža- laža- lê herdûk malkên dawî bi tîpa /r/bi dawî dibin, mîna – bûne jar – hawar - ev jî ji zîrevanya helbestvan dertê, ku ji bû di riya kerte wêneyan الصورالجزئية) ) ve, wêneyekî gižtî(صورة كلية ) û fireh ji helwêsta Kurda re biafirîne.
Lê rista herî bi tasîr ku tirsê dixe nava mirov, di vê têkistê de ewe, ya ku dibêje:
Tu li laža- ango ev rist yan jî hevok, yek ji zarawa cengeke dijware, ku di rojnemegirya cenga Kurdî de bikartê, ji alîkî din ve jî, ev risteke pir standarde, û standariya wê jî, ji du alyan ve pêktê. Yek jê, ji kelepûr û folklorka wê ya resen tê, ya din jî, ji jê avêtin) (الحذف û serhevdan) (التكثيف a ristê tê. Ango ku ne di barê jêavêtinê de be, gereke rist weha bihata gotin – tû were temaže bike li van lažê kužtiyan li erdê.
Dîsanê di van malkên têkista xwey li jêrîn, Seydayê Cegerxwên weha dibêje:
were sultan Hisên, bê kotek û zor
ji sîwasê tu bigre ta bi Deynûr
Bese yan dê bijîn yan dê bibin ax
Hezar ax û hezar ax û hezar ax.
Weha jî livir dîsanê bi peyva /were/ bangeke xurt li sembolên dîroka Kurdî dike, lê ka ji bo çi ji wan re dibêje werein…? Û banga wî ji di vir de ji sultan Hisên re çiye..?. Bêgûman banga wî ji vî sultanê kurd re xwež xuyaye, ku were qada Kurdistanê, ji sîwasê ta bi Deynûrê bigre bin destê xwe, û vê qada pîroz ji destê dijminan rizgar bike, ji ber ku Seyda tu cudabûnê di navbera hebûn û nebûna Kurda de nabîne, dema ku welatê wan dibin dest û çengê dijmin û neyaran de dagerkerîbe. Ji ber wilo jî dibêje: Bese Kurdino, yan dê bijîn yan dê bibin ax- evna jî ji gotin û salogana Mistefa Barzaniyê nemir, ya binav û deng û dîrokî hatiye girtin, çaxa digot û hîn jî tê gotin: (yan Kurdistan, yan neman).
Lê Seyda bi žêwazeke rewan û nazdar wênwyên sirûda xwe diguhere, ji madî bi bal manewî ve dikžîne, ji axa erdê, diçe wê axîna ji ruh û giyan dertî, û peyva/hezar ax/ dema sê caran di malikekê de dûbare dibe, tê wê manê ku çiqasî dilê helbestvanê me, liser welat û miletê wî mîna rivîn volkan, di sînga wî de dikele û tê fûrandin. Ango em karin bêjin: Ku helbestvan du diyardeyan di sirûdên xwey žerefnameya menzûm de pêktîne. Yek jê dîrok û sembol û lehengên dîroka Kurdî bibîrtîne, ku ji žerefnameya Žerefxanê Bedlîsî digre, û di dil û mejyê xwênerê xwey Kurd de, heyvandike û dimeyinîne. Ya din jî ewe ku bi žêwazeke helbestî pir spehî û pir germ, van sirûdên xwe lidardixe, û lezet û xwežbûnekê dixe dilê xortan, û dihêle xort û xwênerên Kurd bilezet van sirûdan bixwînin û ezber bikin.
Were rabe tu Bodaq û begê pîr
Di suhran de hene sed begler û mîr
Birîndarin ji wan re nînin derman
Di destê wan nemane žûr û ferman
Dîsanê di vê sirûdê de, bang li Beganê Suhran dike, bi peyva /were rabe/ ku peyveke di folklora Kurdî de, herdem di ceng û cihên germ de bikartê, ev jî tê wê manê ku helbestvan welatê xwe herdem di warê cengê de dibîne, loma dîrokê vedigerîne û bang lehengên Kurda, yên ku bi mêrxasî û bi welatparêziyek binirx û havil, navên xwe liser rûpelên dîroka Kurdewaryê, bi ava zêer neqižandine û tomarkirin.
Lê ku dîsanê em baž li têkista sirûdê binêrin, emê bigižtî wêneyên tabloyeke bi felaket û kesnedîtî, ji jiyana Kurda re tê de bibînin, ku ew jî wêneyên žerê zordaryêye, ku li ser miletê Kurdistanê tê mežandin, û perîžaniya welat û miletê Kurd, dinav destê van stemkar û dijminan de tê dîtin. Tê xuyakirin jî ku vê dîroka bi felaket, bi rengekî tiracîdî û tarî dide nîžan, û bilez han û hewarê ji begê Kurd, ku bi navê Bodaqe dixwaze.
Bi awakî din jî, Seydayê me di van malkên xwey li jêr de weha dibêje:
Were ey žah Mihemmed lawê Îsa
Li ser textê Egîl rûne tu dîsa
Binêr Lor û Gor û Buxt û Zazan
Hemî îro bi carek bûne nazan
Livir jî em dibînin ku ev têkista helbestî bi žêwaza) (إسلوب xwe, ji sirûdên din cuda hatiye gotin, jiber ku bi emrazê bangkirinê/Ey/ banga xwe berdewam dike, jiber ku ev emrazê bangkirinê bi dengê xwey bihêz û hêrz, gastîna žer bi germbûneke zêde dide nasîn, ji ber ku ev emrazê bangekêye, ku ji kela hest û ihsasên mirov, û ji ahîn û keserên wî yên kûr û dûr dertê.
zîrevaniya helbestvan di malika sisyan de xwež tê xuyakirin, ew jî jiber ku navê çar dever û bežên mirovên Kurdistanê di malikekê, bi kêž û û mozîk û qafiye de dide serhev. Lê hevok yan jî rista herî bi wate û cuda livir, ewe ya ku çê li Kurda dike û dibêje: – Bûne nezan- evna jî tê wê wateyê ku helbestvan dema li banga cengê diqûre, di eynê demê de jî, banga wî bêhtir, bi doza xwendin û kultûrêye, ango Seyda bang li Kurda hemyan dike, ku bixwênin û têkevin nav refên rewženbîran û zanabibin. Çimkî miletê cahil û bêxwendin tucarî bisernakeve, û nikare xwe ji bindestê dijmin rizkarbike. Evnajî dîsanê, bîrewerî û xweyîtiyeke( وعي) xurt û pêžketî, di ferhenga helbestvanî fikrî û ramanî de dide nasîn.
Lê careke din emê bidin zanîn, ku Zanebûn û zîrevaniya Seydayê Cegerxwîn livir ewe, ku karîbû hest û ihsasên xwe û yên civaka Kurdî tev lihev birêse, û bide xuyakirin, ku mîna helbestvanekî Kurd dil bi êž û bi kul û xem, ew ji miletê xwe tucar necudaye, û ew jî parcayeke ji daxwaz û hêvyên vî welat û miletê bindeste. Bi vî rengî di van têkistên sirûdên xwe de, helbestvanê hêja û gewre Seydayê Cegerxwîn, dikarîbû hest û ihsasên xwe û miletê xwe tevlihevbike, û cawekî rengîn û pir spehî, binirx û bi kirasên mirovanî, di mejyê Kurd û hemû mirovên cîhanê de heyvan bike û bimeyîne.
Xalis Msewer