Welatę me - Haco

Ţahozê Haco

Haco Axayê hevêrkî ev nav li Haco hatiya kirin. Navê eţîra wî lê hatiya kirin. Hevêrkî jî xiristiyan, musilman û êzîdî ne û ji 24 eţîrên biçûk pêk tên. Her eţîrek girêdayî serokekî ye û di dawiyê de jî tev girêdayî serokatiyekê ne. Axa, yan jî serokê vê eţîrê Mala Osmên in, Haco, Çelebî, Saroxan, Xelefê Circo û Elîkê Batê … Hevêrka jî weke gelek êl û eţîrên din ê kurdan, girêdayî Mîrê Bota bûn.

Eţîrên navdar di nav Hevêrka de ev in: Alika, Beravî, Bûtika, Çomera, Delmemika, Dêra, Domana, Dorika, Erebiya, Omerka, Rayît, Elîka, Saliha, Ţemika …ûhd.

Tora Hevêrka

Haco kurê Haco ye, ji ber ku Hacoyê pêţî berdewamiya desthilatdariya Mîrê Bota li herêmê û li hember dewletê rabûye û mahkûm e, dewlet sala 1880 Hacoyê pêţî bi Cimo dide kuţtin û serê wî jêdikin, birayî Haco, Çeçan jî pêre tê kuţtin.

Dema Hacoyê pêţî tê kuţtin, jina wî bi Hacoyê diduyan ducanî ye, Haco li Midyadê tê dinyayê û li wir mezin dibe. Elîkê Batê tola apê xwe Hacoyê pêţî dihlînê û bi destê xwe Cimo dikuje.

Piţtî ku Haco mezin dibe bi kurapê xwe Elikê Batê re li meznatiya eţîra xwe digerênê. Haco li herêma Torê xurt dibe û Elîk jî û birayê wî Xelîl li nav Omeriya û Mihelmiya xurt dibin.

Haco û Elîkê Batê bi hev re eţîrê dixin bin destê xwe û dibin xwedî hêz ku êdî kes li herêma wan nikare xwe li ber wan bigre.

Piţtî damezrandina Cimhûriyeta Mistefa Kemal (1920) û belavbûna Împratoriya Osmanî, Komara Tirkiyê bi hemû hêza xwe, berê xwe dabû Kurdistanê û dixwazê berxwedana kurdan biţkînê.
Sala 1919 Elîkê Batê li Midihê, ji aliyê artêţa tirk-osmanî û hevalbendên wan ve hate kuţtin. Bi vê yekê, tevgera Hevêrkiyan ţikestineke mezin dixwê lê hewildanên Haco û Hevêrkiyan yên berxwedanê berdewam dikirin. Di nav hêzên çekdar yên Hevêrkan de ţervan ji Ava Mezin heta bi Qamê Selhê û Newala Hedilê ji her 24 eţîrên kurdên misilman, êzîdî û suryanî hebûn.
Li gelek deveran ţer û pevçûn dibûn. Yek ji cihê ku di wê demê de – destpêka sala 1923- bû qada ţerê giran Taqa bû, ku li bakurê Mizîzexê dikevê li sêgoţeya Xerabya, Êwertê û Mizîzexê.

Wê demê qerargeha Haco li Bagokê, li Badibê ye û ew li wir dimîne. Xelefê Circo yê pismamê Haco, li Mizîzexê zilm û zoreke mezin li gundiyên herêmê dikir lê ev yek li hesabê Haco nedihat. Dema Haco li ser gilî û gazincên Hevêrka û gundiyên derdorê ji bo vê pirsê tê Mizîzexê, artêţa tirk bi hêzeke mezin tê ser wî û ji Diyarê Bacinê gundê Mizîzexê didine ber topan. Di vî ţerî de Koçerê, diya Mihemedê Koçerê û Ferhoyê Ferzê ji Mala Osmên birîndar dibin.

Haco û Hevêrka, ku piţtî kuţtina Elîkê Batê hêza wan hinekî lawaz bûbû û hin bi hin bi xwe dihatin, plan û programên wan yên berfirehkirina serhildanê hebûn. Lewma wan nedixwest bi artêţa tirk re têkevin nav ţerekî dirêj ku bi rojan berdewam bikê. Wan hêzên xwe ji Mizîzexê ber bi Taqa ve kiţandin.

Ţerê 30 rojî
Çelebiyê pismamê Haco, yê ji roja roj de alîgirê dewletê bû, wê demê li Êwertê li cem Ţaboyê Mûred dima û bi hêzên dewletê re di nav têkiliyan de bû. Hêza Dekţûriya (Kercosî) û Çelebî bi koordînasyona serleţkerên tirk, li Taqa rê li ber Haco digrin û bi hatina hêza tirk re êdî ţer giran dibe.

Haco Qesra Seyxo li Taqa dike qerargeha xwe û nêzîkî 30 rojî berxwedaneke mezin dike. Di vê demê de, ji gelek aliyên Torê, hêzên Hevêrka jî bi hawara Taqa ve tên û di encamê de hêza tirk û hevalbendên wê diţkin û berê wan li Qijleya Midyadê rast dibe.

Ţikêra Mamedorê
Di vî ţerî de ji mala Osmên, Osê Ferho (birayê Hiseynê Ferho) û Seîdê Hiseynê Inizê Izêr, ji Suryaniyên Mizîzexê, Hedoyê Barsê (bavê Steyfoyê Besikê) û ji Salîkayê Taqî jî, Hemoyê Pûrtî, Mihê, Haciyê Ûsivê Seqet, Felît, Xelîlê Mihema jî di nav de 12 mêr têne kuţtin. Bi gotineke din; xwîna mala Osmên, êzîdî û suryaniyan li Ţikêra Mamedorê tevlî hev dibê.

Piţtî ţikestina artêţa tirk, Haco ji Taqa derbasî Helexê dibê û ji wir jî vedigerê Bagokê, Badibê. Berxwedan û ţerê Taqa, dibe pêpelûkeke girîng di berdewamiya tevgera Hevêrkiyan de û hêviyên pêţerojê xurtir dibin.

Di wê demê de Fransî li Sûriyê ne. piţtî demeke negelekî dirêj Haco bi hawara Binxetê ve diçe û di encamê de ţerê Beyandûrê rûdide.

Serîhildana Ţêx Seîd

Di dema serhildana Ţex de Haco bi kurmamên xwe ve mala Batê û hevalbendên xwe ve jî li hemberî tirkan rawestiyan. Ew rasterast derbasî nav ţer nebûn û li hember dewletê xwe eţkere nekirin, lê ti xizmet jî ji dewletê re nekirin. Ev yek ji tirkan re hat xuyakirin û dît ku ev piţtgêrî ye ji tevgera Ţêx re. Ji ber wê jî dewleta tirk her weke dijmin li wan dimeyzand, ta ku çara ji Haco re nema û wî ji cihê xwe koç kir. Di 18ê heyva sibata sala 1926 de, Haco, Xelîlê Batê û pismam û hevalbendên wî ji ber dewletê direvin û li binya xetê li cem Fransa bi cî dibin. Cimhûriyeta Atatirk dibe dewlet û bi dewleta Fransa re sînorên nuh tên danîn.

Haco ji aliyê Fransa ve mehkûm e, ew jî ji ber bûyera sala 1923 Beyandûr qewimî bû . Haco li Beyandûr ţerê leţkerê Fransa kiribû. Efserekî fransî bi navê Rogan di vî ţerî de hatibû kuţtin.

Ji ber vê yekê Haco di destpêkê de hewl dide ku here Îraqa di bin inglîzan de. Ji bo wê hevalê xwe Gelê Ţabo, bi xwe fileh e û ji eţîra Hevêrkan e, rêdike Mûsilê, da ku bi inglîzan re biaxive û cihekî li Îraqê bibîne, lê Gelê Ţabo destvala divegere. Inglîzan ţert û mercên giran dan pêţiya wan, ţertê inglîzan yê pêţî ev bû ku Haco û zilamê xwe bê tifing xwe bidin dest, û ţertê didwan ko ew li baţûrê Îraqê bi cih bibin. Ev ţert bi Haco pir giran bûn êdî Haco beryar da ku here û xwe teslîmî fransiyan bike.

Fransa Haco rêkir Beyrûtê û li wir wî afû dike. Li pey efûyê Haco û zaroyên Haco û pismam û hevalbendên wî li binya xetê li cem Fransa bi cih dibin.

Piţtî ku Haco li binya xetê bi cih dibe, ji fransiyan re eţkere kir, ku ti dijminatiya wî bi Fransa re nîne û ţerê di nav wan de qewimiye ne hema wî bi serê xwe kiriye lê bi navtêdana tirkan jî ev ţer bûye. Tirkan dixwest ku ew bi karekî li ser sînor li hemberî Fransa rabe lê wî bi xwe qîma xwe ti carî bi wê neaniye. Haco bi rastî jî ev ţer ne ji bo ti kesî kiriye, lê ew bêçare maye ku li hember zordariya Fransa tevgerekê bike.

Ceneralê Faransî, Haco û matran Hibê

Li gor ku min ji malbata xwe bihîstiye tirkan jimarek fîţek ji Haco re ţiyandine, da pê herê ţerê Fransa bike, lê dema Haco fîţek ji tirkan wergirtine meqbûz ji wan standiye, ev meqbûza han jî bi xwe re hiţtiye û ev maqbûz jî bû sedema ku frnasiyan ew efû kirine.

Ya hiţt ku Haco herê ţerê fransiyan ne dewleta tirk bû, lê ji ber ku beţek ji êla wî li biniya xetê ketibû ber zordariya Fransa de. Ya din ya pêwîst e ku werê gotin ku ta wê demê tû dijminayetiyeke kûr di navbera kurd û tirkan de hîn peyda nebûbû. Ev bûyer di sala 1923 de ye, yanî berî ţoreţa Ţex Seyd bi du salan e, lê eger çawa be jî rastiya vê bûyerê dîse jî ev e, ku Haco bi hawara êla xwe ve çûye. Ya din ya ku gerek e were gotin ku bûyera ţerê Beyandûr di pey ţerê taqa de bû, weke min di destpêkê de da xuyakirin ku Haco di destpêka sala 1923 de li Taqa ţerê tirkan kir. Li vir pirsek heye, gelo çawa ţerê tikan li Taqa kir û di pey re bi demek nêzîk fîţek ji tirkan werdigre û û diçe ţerê Fransa.

Sala 1923 piţtî ţerê Taqa Haco ji aliyê dewletê ve mahkûm bûbû, lê ji ber ku pêwîstiyên xwe dewletê mehkûmê xwe bi pera ciza dikirin. Di ber bûyera ţerê Taqa de Haco jî bi 3000 hezar zêran hate ciza kirin. Haco ew zêr ji nav eţîra xwe dane hev û pê xwe ji mehkûmiyatê azad kir. Ţerê Beyandûr di pey re, wekî min berya niha da xuyakirin, çê bû.

Ţerê Beyandûr çawa qewimî

Di sala 1923 de yek ji hevalbend, dost û ji eţîra Hevêrkan bi destê Fransa hate girtin û dibin eţkencê de hate kuţtin. Hawar geha Haco da bi wan ve here, ew jî bi riya çend mezinê herêmê yên ji Binxetê hatin Mizîzexê cem Haco û jê re gotin em êdî nema karin ji ber Fransayê bikin der, û gotin em xwe tavêjin baxtê te. Haco ji wan re got rabin herin cihê xwe û ezê bi we ve bêm. Haco zû bi hawara wan ve çû, wî xwe bi nêzîkî 300 peyayên xwe ve berda binya xetê. Haco li Tilţeîrê plana êrîţkirina parêzgeha Beyandûr danî û du kes ji vê êrîţê kirin berpirsiyar, yek ji wan Xelîlê Batê kurapê Haco bû û yê din jî kurê wî Çeçan bû.

Xelîl û Çeçan bi zilamê xwe re parêzgeh wêran kirin û gelek leţker jî tê de kuţtin. Di wê demê de qumandarê parêzgehê yê fransî bi navê Rogan bû. Di dema êrîţê de Rogan ji bo karekî li ser riya Dêrika Hemko bû. Xeber jê re çû, bê çi li Beyandûr qewimiye, lewma ew jî vegeriya. Lê Haco li devera bi navê Diyarê Topê di riya wî de bû û ţer dest pêkir. Di encama vî ţerî de Rogan hate kuţtin. Gelek kes tevlî vê bûyerê bûn, ji bilî kurdan hin erebên herêmê jî tevlî bûn. Ev rewţ ji xwe re weke ferzendeke dîtin da ku heyfa xwe ji fransiyan hilênin û da zilma wan ya dijwar li ser xwe rakin.

Li gor goman û baweriya min ev ţer hem tolhidanek eţîrtî bû, hem jî berxwedaneke neteweyî bû jî, berxwedanek li hember zor zordariyê bû. Lê ji alîkî din ve jî mebesta Haco ji tolhildanê hindekî mezintir bû, Haco dixwest ku xwe û êla xwe bihêz bike û navê xwe bilind bike, ji ber ku ne wisa rewan bû ku Haco hema bi tenê ji ber tolhildaneke eţîrtî xwe bixe devê topê,

ji ber ku di wê demê de serhildan li hember Fransa ne hema wisa hesan bû.

Fransa û Tirkiya di ţerê cîhanê yê pêţî de wek dijmin li hember hev bûn. Sûriya ta demeke ne dûr di bin destê împeratoriya Osmanî de bû. Dibe ku Haco di wê serdermê de ew tevlîhevî ji hev dernedixist lê di baweriya min de ku ji vê tevlîheviyê karîbû qizincan ji xwe û êla xwe re werbigre. Ez bawer nakim ku Haco di wê çaxê de fransî û tirk baţ nas kiribin, lê ez bawer dikim ku wî ferzend ji destê xwe ber ne didan. Ev bûyer du salan berî ţoreţa Ţêx Seyd bû. Li gor baweriya min hîn aliyê neteweyî li cem Haco eţkere nebûbûn, lê piţtî sala 1925 ew alî diyar dibin.

Rewţa Kurdan di salên berî 1925 de

Berî sala 1925 kurdan bi gelamperî xwe parçek ji împratoriya Osmanlî didîtin, lê piţtî ruxandina împratoriyê bi destê Îtîhad û Taraqî. Tirkan bi îdîolojiyên nijadperest xwestin miletên din di nav xwe de asîmîle bikin. Kurdan êdî bi dest berxwedan û doza mafên xwe kirin. Kurdan di wê demê de li gelek deveran li ber xwe didan, ţorţa Ţêx Sayîd, Dêrsim û serhildan li gelek deverên din jî çêbûn.

Berî 1925 an jî Haco xwe weke dijminê tirkan didît, lê belkî ne bi rengekî neteweyî bû. Dijminatiya wî bi wan re, ji ber wê bû ku zora wan jî li ser xwe qabûl nedikir. nimûna ţerê Taqa xuya ye.

Piţtî ţoreţa ţêx
Di sala 1926 de Haco binxet dibe û Fransa wî afû dike û li herêma Cerihê bi eţîra xwe re gundan ava dike. Zaro, pismam û eţîra xwe lê belav dike. Di destpêkê de ev gund ji çend malan dihatin ava kirin, lê di pey re gund ro bi ro mezin dibûn. Mebasta Haco ji vê yekê ev bû ku karibe eţîra xwe ji nû ve li derdora xwe bide hev. Gelek kes ji derveyî eţîrê jî xwe li Haco digirtin, di nav wan de kesên welat perwar hebûn ew li cem Haco xwedî cihê bilind bûn.

Haco bi çend mêvanên Fransî re

Sala 1926 sala destpêke ruxandina tevgera bakurê Kurdistanê bû, sala êţa gelê kurd bû, saleke reţ bû, lê ji alîkî din ve ew sala ku kurdan ji nû ve qala mêrxasiyên nuh dikirin û tevgera kurd ji nû ve daxwazên xwe berferih û eţkeratir jî dikirn, û li hev diciviyan û doz û pirsa welatê xwe berdewam nûjen dikirin.

Haco, ji destpêka xwe ve ta ku çû ser dilovaniya xwedê, di nava tevgerê de bêrawestan bû. Haco di zarokiya xwe de sêwî rabûbû, bavê wî di sala 1896 de hatibû kuţtin, Cimo bi navtêdana tirkan serê bavê wî jêkiribû. Haco li Midyadê hate dinyayê û li wir jî mezin bû lê wî tola xwe qet ji bîr nekir, ta roja dawî ji jiyana xwe djminatiya tirkan di dil de bû. Haco li Binxetê li Girkê Ţamo dima û Hesen, kurê wî yê mezin li Tirbespiyê bû, Çeçan jî li Mizgeftê bû. Hisreta çiyayê Bagokê ta çû ser dilovaniya xwedê ji dilê wî dernek. Gelek caran berê xwe dida çiyayê Bagokê û digot ”Çiyayo, çiyayo bav û birayo”. Min gelek caran ev gotina wî ji devê rûsipiyê malbata xwe bihîstiya.

Zaneyên kurdan bê pîvan ji welêt koç dibûn û li xerîbiyê bi cî û war dibûn. Yên xwe li Haco girtin bi rêzdarî dihatin pêţwazîkirin. Haco ji têkoţerên bakurê Kurdistanê re bû arîkar, lê ew jî ji Haco re bûne destpêka avakirina berxwedaneke nû. Xoybûn di wê demê de tê avakirin, Xoybûnê qada tevgera kurd li hember dewleta Tirkiyê nûjen dike û li gor pîvanê demê gaveke giring bû. Doza avkirin û serxwebûna Kurdistanê bû armanc.

Xoybûn:

Piţtî ku Haco li Kurdistana Sûriyê bi cî bû bi çend serokên êlên kurdan re xwest ku tevegerekê li hember tirkan bike, ji ber wê jî pêwendî bi Ûsiv Hesen Kurkî re serokê êla Rema re danîn û bi Emîn Ehmad re serokê Pencînara re û bi hin ji ermeniyên ku ji ber zulma tirkan bazdayî bûn ji wan Dikran Avo re danîn,û bi hev re plan danîn, lê planê Haco bi van kesan re ne bi awakî rêxistinî bû, mirov dikare navê hewleke berxwedanê lê bike.

Haco bi Mir Celadet û çend kurdên welatperwer re piţtî zîyarata gora Salahadîn Al ayobî li Ţamê

Roja 05.02.1927 piţtî xebateke bê westan girgirekên kurdan karîbûn li bajarê Bihemdûn, li Libnanê civîneke welatperwerên Kurdistanê li dar bixin. Di wê civînê de dev ji hemû xebatên ku berê serbixwe dihatin kirin berdan û li hember wê organeke nûh bi navê "Xoybûn"hat ava kirin.

Haco, Mir Celadet û doktor Ahmad Nafiz û zarwên Haco Hesen, Çeçan û Cemîl

Xoybûn bi despêkiriya malbata Bedixaniyan hat ava kirin, bi destê Celadet Bedirxan û birayê wî Kamîran Bedirxan, malbata Cemîl paţa, Haco, dr. Nafiz beg, Arif beg Ebas, Memdûh Selîm û Oman Sabrî jî beţdariya avakirinê bûn û ew bi hêz kirin.

Daxweza Xoybûnê rizgarkirin û sexwebûna Kurdistanê bû, lê di wê demê de organîzekirin û bi rêvebirina ţoreţeke nuh li hember tirkan armanca herî gring bû. Sala 1930 Ţoreţa Çiyayê Agrî dest pêkir û Xoybûn rêvebirê vê ţoreţê bû.

Plana Ţoreţa Ciyayê Agrî

Amadekirin û destgirtina Ţoreţa Ciyayê Agrî bi beţdariya kesayetiyên kurdên ronakbîr weke Celadet Bedirxan, Qedrî Cemîl Paţa, Ekrem Cemîl Paţa, Mohemed Cemîl Paţa, Haco, Hemzeyê Meksî, Memdûh Selîm Beg hat amadekirin û beryar hat dan ku li çiyayê Agrî bi rêveberiya genêral Îhsan Nûrî Paţa serhildan were kirin.

Bo ku ţoreţ biserkeve biryar hate dan ku eţîrên kurd yên li biniya xetê ji aliyê xwe ve dest bi tevgerekê bikin, da êrîţên tikan li ser ţoreţê sivik bibin. Ji ber wê jî dan û standin bi malbata Ţahîn li Kobanê, Mustafa Beg û birayê wî Ţahîn Beg, Îbrahim Paţa li Serê Kaniyê û mabata Resûl Axa re li dêrikê hatin kirin.

Haco û kurê xwe yê mezin Hesen bi Mîr Celadet Bedirxan re, Hemze Begê Meksî re, Zaroyên Bozan re ji Kûbanê û gelek axa û girgirek û rewţenbîrên kurdan re kara xebatên mezin li hemberî tirkan dikirin.

Celadet Bedirxan Naîyfê Paţê û Haco

Plan ew bû ku kurd ji Binxetê êrîţî Tirkiyê bikin, bi vî awayî:

1- Ji Tirbespiyê Haco û Mîr Celadet Bedixan û Resûl Axa.

2- Ji Serê Kaniyê Xelîl Ibrahîm Paţa.

3- Ji Derbêsiyê Qedrî Beg Cemîl Paţa.

4- Ji Kobanê Mustafa Beg Ţahîn.

Mîr Celadet Bedirxan li Tirbesipiyê li cem Haco bû wî xebat di nav welatperwerên kurd de dikir. Mîr di nav mala Haco de nêzîkî sînor dijî, wî gelek roj li nav gundên wan derbas kirin. Li gundê Mizgeftê ew mihvanê Çeçanê Haco bû. Li Mizgeftê latek hebû Mîr diçû û li bin siha wê dirûniţt, ta îro jî navê latê maye Lata Mîr.

Celadet Bedirxan, Haco li gondê Mizgeftê li cem Çeçanê Haco

Têkçûna planê

Haco kurê xwe Hesen rêdike nav eţîra xwe ji bo ku li hemberî tirkan piţygêriyê bigire, di wê demê de Hisênê Çelebî pismamê Haco li serxetê serkêţiya eţîrê dikir. Wî bi Hisên re levhatinek kir da ku ew jî li hember tirkan bi wan re rabe. Hêza Haco ber bi sînor ve çû, lê mixabin, Hisênê Çelebî lê qolibî û bi tirkan re rawesta, û ji Haco re ţand ku xwe bi paţ de vekiţêne yan jî ew û tirk bi hev re wê bên ţerê wî. Tirkan gelek çek dabûn Hisênê Çelebî, Haco tê anî der ku gelekî zor e û ew nikare li hemberî tirkan û eţîra xwe bi hev re rawaste, ji ber vê yekê wî xwe bi paţ ve kiţand. Lê ya ku hiţt ku Haco û Mîr Celadet Bedirxan derbasî vî ţerî nebin, ew bû ku kesên din yên beryara derbasbûna ţer dabûn li herêmên xwe tiţtek bi ser nexistinbûn. Haco û Mîr bi tenê nikarîbûn terazûya hêzan biguherin, ji ber wê ew bi ţûn de vegeriyan.

Bersiva Fransa

Piţtî vê bûyerê hikûmeta Fransa Haco bi sê zaroyên wî ve: Hesen, Çeçan û Çemîl dûrî sînorê Tirkiyê kirin û sergonî Ţamê kirin. Piţtî demekê rê dan ku Haco bi serê xwe li Hisiça bi cî bibe û zaroyên wî Hesen Çeçen û Cemîl vegerin gundên xwe. Haco, ta ku çû ser dilovaniya xwedê, li wî bajarokî ma. Berî wê bûyerê jî gelek caran Fransa ji Haco re gotibû ku bi ti karî li hember tikan nerabe. Li Mîr Celadet Bedirxan û birayê wî Kamîran jî hatibû qedexekirin ku ji Ţamê derkevin. Û kesên yên ketibûn ber vê qedexekirinê mecbûr man demekê xwe di nav eţîra Haco de veţêrin, lê di pey re vegeriyan Ţamê.

Ţoreţa Çiyayê Agirî bi serkêţiya Îhsan Nûrî Paţa demekê berdewam kir, lê mixabin neyektiya kurdan bû sedema ku ev ţoreţ bi ser nekeve. eger xoybûn karîbana li hember tirkan ţer berferhtir bikrana û eger kurd di wê demê de hiţyatirbana wê qizincên mezin bi dest xwe xistibana.

Mana Haco li Hisiça dirêj kir, Fransa nema xwest ku Haco vegere ciyê xwe nav eţîr û xelkê xwe, Fransa nema dixwest ku ti aloziyan bi tirkan re peyde bike.

Lê helwesta Haco bo bidestxistina mafên gelê xwe her berdewam dibû. Haco doza mafên kurdan ji Fransa dikir û fransa gelek soz jî ji Haco re didan, Helbestvanê nemir Cegerxwîn di jîne nîgarîya xwe de dibêja bê Çawa frensa ji wan re gelek sozên giranbiha didan, heta sozên serxwebûnê jî bi wan re didan, lewra jî kurdên cizîrê, hevalbendên Haco yên hevalbendê Farensa daxwaznamak emzekirin û li ser destê Farnsa rêkirin Civata Miletan ”Isbetilumem”. Cegerxwîn di bêje Bersiva me li ser navê Haco Axa zû vegeriya û gotin, daxwazname we gihiţte destê me, niha em lê ve dinêrin, di çaxek nêzîk de wê daxwaza we bi cî bibe. Lê gelek neçû, di sala 1940 an de Haco Axa serê xwe danî”, lê Ferensa di cengê de ţikest û bû bê qîmet. Civata Miletan ”Isbetilumem” di bin zincîrê tengan û tekelikên topan de hat pelixandin û hew serê xwe rakir. Ferensa bi zora leţkerê Ingiltera ji Sûrî hate derxistin, leţkergeha wan dan destê leţkerê sûrî. Ereb gihan doza xwe û em kurd, hevalbendên Fernsa gelek ditirsiyan ku dewleta Sûrî ya ereb piţtî çûna Ferensa me biêţînî.

Haco li Hisiça bû berdevkê kurdan û navedeke ku kurdan xwe lê digirt. Haco nav di xelkê Amûdê û Derbêsiyê dida, da ku di wê herêma vala de gundan ava bikin. Haco gund, ax û milkê wan bi navê wan tapo kir. Eger em îro ji rûsipiyê vê herêmê bipirsin ewê bêjin ku piraniya gundên wan bi saya serê Haco di dest wan de mane.

Haco di sala 1940 de çû ser dilovaniya xwedê û ez vê nivîsa xwe bi du hilbestan dawî dikim. Hibesta pêţî ya Cegexwîn e, ya diduyan ya Seyda Ehmedê Namî ye:

HELBESTA CEGERXWÎN LI SER HACO

De rabe ser xwe xweţmêrê hêja

Hacoyê Haco rêberê kurda

Ne çaxa te bû tu çûye gore
Te em tev hiţtin ber zilm û zorê
De rabe ser xwe xweţmêrê hêja
Hacoyê Haco reberê kurda
Em kurê te ne tev bêxwedî ne
Dara te çandî gul daye ţîne

Em pey soza te ne va em bi dorê

Ta em herne nava vê gorê
Çaxa te serê xwe dakir me Hesenê dewsa te rakir.

HELBESTA Ehmed Namî LI SER HACO

Diljaniya Haco Axa

Der sal hezar û nehsed û çil,
Bîst û didiwê Nîsana têrgul;

Axê me Haco yê dilovan,
Xemxwarê feqîr û jarên kurdan.

Yezdanê mezin bi rehmeta xwe,
Dil ţad kirî bi ceneta xwe.

Bîst û sisiyê meha gotî,
Tîra felekê dilê me sotî.

Tabût gihabû ser mezarê
Rengê xwe dida riwê Biharê.

Ezmanê Cizîrê bû tarî,
Wê gavê ji ewran xwîn dibarî.

Ew dem te digo ew e qiyamet,
Zahîr ko me dîn dused elamet.

Em xerqeyî pêlê hesretê bûn,
Sewda yi serê me wê demê çûn.

Xortê me ketin deravê kalan,
Bi hêl û qiwet misalê dalan.

Ser ta bi qedem hemî birîn bûn,
Têk da bi tebayî sernexwîn bûn.

Rûdenê keça hemî wekî co,
Bê eql û hewes ji derdê Haco.

Ţev ta seher melûl û gêj in,
Xwîn in ko ji çavê res dirêjin.

Çerxa felekê neyar û bêbext,
Doza te çiye, bi min re her wext?

Nahêle bi dilxweţî ku rûnin,
Nisxa xereza te em bixwînin.

Serdarê ciwan û xort û kalan,
Bê sûc û guneh te kir bi talan.

Em mane di hesret û xemê da,
Tîra ko dil ketî te lêda.

Bes ko kedera te em helandin,
Can û cegerê me tev kewandin.

Qehr û xezeba xwe bes birêje;
Cewra te li me kirî ji mêj e.

Celwa xezeba xwe dagerîne;
Sûcek me tunîne ev çi kîn e.

Qîrên û hewarên xort û bûkan,
Lerzîn dikete dilê biçûkan,

Fîxan ji me çûne banê barî,
Hêja bi me re dikî neyarî.

Ko rêçeţinasê miletê kurd,
Xemgîr li ser wî miletê kurd.

Haco tu navê kurdewarî,
Razayî li benda efwa barî.

Emrê te meger gihabû ţêstî,
Nazdarê welat tu zû nivîstî.

Wextê te nebû, niha tu razî,
Doza me bi dilxweţî bixwazî.

Insaf bike ev ne edl e, zilm e;
Rojek te ne kir kerem digel me.

Bistanê bi hendesê te danî,
Guhdarî hene bi dergevanî.

Pêta li dilê te yê birîndar,
Xortê me ji xewnê kirine hisyar

Der heqê te de nizam çi bêjim,
Bê sebr û qerar û dîn û gêj im.

Feryad dikin ji bê mecalî,
Hestir diwerin ji her du alî.

Tirba te li pêsberê me herdem,
Pê sebr dikin heta xweţ in em.

Ger çendî qewî li me nihan bû,
Navê te yî xweţ ji nû eyan bû.

Namî bes e, ey ţivanê derdan,
Hêja bi xweţî dikî xeberdan.

Wek mirxê hezîn bi davê dilxweţ,
Rûne bi tenê li kuncikî reţ.

Çendî ko bibêjî, hem binalê.
Heta bigihînê dewrê salê,

Dîsa tu nizanî ev çi hal e,
Derdê di dilaye, bê mecal e.

Lê hêvî dikim ji Xwahê gewre,
Vî ewrereţî li me bigore.

Daxwaz li me êdî zû xuya bê,
Ţêrîn e welat niha qe nabê.

Ey Xwahê mezin tu cendî pakî,
Haco tu bi rehma xwe ţa kî.

Kêmayî hebin jî, lê nebîne,
Pir cewr û cefa ji bo me dîne.